یکی از مهم‏ترین پرسش‏هایی که ذهن‏ اندیشمندان حوزه دین و عرفان را به خوئد مشغول‏ داشته و محل منازعات و مناشقات بسیار بین‏ آن‏ها شده است،اصل و میزان اتخاذ مسائل عرفان‏ از منابع و مدارک دین است.گروهی بر این باورند که گزاره‏های عرفانی چیزی جز یافته‏های فردی و تجارب باطنی عارفان نیست که بر اثر مجاهدات و تحمل مشقات و ریاضت‏های خاص به آن دست‏ یافته‏اند و از مدارک و مآخذ دینی اخذ نشده است؛ استشهاداتی هم که در کلام ایشان به مدارک و مآخذ دینی همانند آیات قرآن و روایات دیده‏ می‏شود،گاه فقط تأویلی از مدارک مقبول است‏ که با ظواهر معتبر آن مدارک ناسازگار است و گاه تکیه بر مدارک ضعیفی است که مقبول اهل‏ نظر نیست و در هردو صورت،این استشهادات، گواه آوردن بر یافته‏هایی است که با ریاضت‏های‏ پیش گفته به آن رسیده‏اند،نه جست و جوی‏ حقایق از مدارک و مأخذ دینی.
گروهی دیگر معتقدند حقایق عرفانی،تعالیم‏ ویژه دینی برای برخی نخبگان است که از ظرفیت‏ خاصی برخوردارند و هم از این‏رو می‏توان این‏ حقایق را با نگاه و تأملی خاص از مدارک دینی‏ اتخاذ کرد.
این گروه،دین را دارای مراتب گوناگونی‏ می‏دانند که فراخور ظرفیت‏های مختلف آحاد بشر،آماده و ابلاغ شده است و مسائل عرفانی از عالی‏ترین مراتب دین شمرده می‏شود که فقط کسانی از آن بهره‏مند می‏شوند که قدم در مسیر سلوک گذارند و مجاهدت کنند«الذین جاهدوا فیها لنهدینهم سبلنا»1.در این مقاله برآنیم‏ که با توجه به برخی کلمات منقول از پیامبر به‏ داوری بین این دو نظر بنشینیم و برای وصول‏ به پاسخ درست‏تر،لازم است گذری بر برخی از اساسی‏ترین مفاهیم و آموزه‏های عرفانی که سایه‏ بر همه مفاهیم و گزاره‏های عرفان انداخته است، داشته باشیم؛سپس در کلمات و افعال نبوی(ص) جست و جو و درنگی کنیم تا اثباتا یا نفیا به پاسخ‏ پرسش مقاله دست یابیم.
تهی شدن از خود و پر شدن از خدا بی‏شک از برترین غایات در سلوک عارفانه است که عارفان با عنوان«فنای در خدا»از آن یاد می‏کنند.آن‏ها بر این باورند که سالک می‏تواند به مرتبه‏ای برسد که‏ جز خدا نبیند.
وصول به مرتبه فنا در گرو فقیر یافتن خویش‏ از همه کمالات است و تا وقتی آدمی خود را مالک کمالی از کمالات گوناگون ببیند از شهود و کمال الاهی محروم می‏ماند؛به عبارت دیگر تا وقتی آدمی خود را می‏بیند،خدا را نمی‏بیند و تا کمالات خداوندی بر او مشهود نگردد و مبهوت‏ خداوند نشود،فنا بی‏معنا است؛از این‏رو است که‏ «فقر»،جایگاه ویژه‏ای در عرفان و اندیشه عارفان‏ پیدا می‏کند؛تا آن جا که«فقیر»از عناوین و اوصاف بسیار ارزشمند سالکان عالی مرتبه شمرده‏ می‏شود و هم از این‏رو است که فقط برخی از سالکان،شایسته این وصف می‏شوند.فقر با عمیق‏ترین معانی و عالی‏ترین مراتبش در گفتار و کردار پیامبر اسلام(ص)به وضوح دیده می‏شود. آن جا که حضرت محمد(ص)فقر را سربلندی‏ خویش شمرده و به آن افتخار می‏کند:«الفقر فخری و به افتخر»2.از ذات فقیر خویش در برابر پروردگار بی‏نیازش یاد می‏کند که در کلام الهی‏ بر آن تصریح شده است؛آن جا که خداوند تعالی‏ می‏فرماید:یا ایها الناس انتم الفقراء الی اللّه و اللّه‏ هو الغنی الحمید3؛ای مردم!شما نیازمندان به‏ خداوند هستید و خدا بی‏نیاز و ستوده است.
فقر از آن‏رو مایه سربلندی است که بدون‏ آن،کمالی از درگاه خداوندی طلب نشود و فرد بی‏طلب،هرگز درگاه حضرتش را نجوید. همچنین بدون معرفت به فقر خویش،آدمی از معرفت به واقعیت خویش تهی است و به پندار (به تصویر صفحه مراجعه شود)
تو زنده‏ای،من مرده‏ (سرچشمه‏های عرفان در گفتار و کردار پیامبر
بی‏نیازی مبتلا است.عارف با چنین معرفتی به‏ واقعیت خویش دست یافته است و این معرفت‏ است که مقتضی معرفت به پروردگار است؛چنان‏ که حضرت محمد(ص)فرمود:من عرف نفسه‏ فقد عرف ربه‏4؛پس آن کس که نفس خویش‏ را آن گونه که هست،شناخت،پروردگارش را می‏شناسد.و از آن جا که حقیقت آدمی چیزی‏ جز فقر و نیاز نیست،پس هرکس خود را به فقر و نیاز شناخت،پروردگارش را به غنا و بی‏نیازی‏ می‏شناسد.
در توضیح بیشتر مطلب می‏توان گفت که انسان‏ به مقتضای سرشت کمال جوی خویش به کمال‏ توجه می‏کد و به اندازه توجهش به خود،از خدا غافل می‏شود از این‏روست که سالکان به تبعیت‏ از رسول خدا(ص)فقر و مسکنت می‏طلبیدند و به آن افتخار می‏کردند؛چنان‏که حضرت(ص) فرمود:اللهم احینی مسکینا و امتنی مسکینا و احشرنی فی زمره المساکین‏6؛بار خدایا!مرا به‏ فقر زنده بدار و در فقر بمیران و در شمار فقیران‏ محشورم کن.
سالک با هرگام که جلو می‏رود به حقیقت‏ فقر نزدیک‏تر می‏شود و بر شدت احساس نیازش‏ افزوده می‏شود.او باید مراقب خویش باشد تا با دریافت حالات نیک و مواجهه با حقایق والا و جذاب به پندار مالکیت و تصاحب مراتب و مقامات عالی گرفتار نشود؛بلکه هرکمال و زیبایی را نمایش اسماء نیکوی پروردگارش ببیند و احساس فقر بیشتری به کمالات او کند؛یعنی‏ با هرگامی از خودش فاصله بیشتری گرفته و به‏ خداوند نزدیک‏تر شود.حرکت سالک حقیقی با حرکت عابدان و زاهدان ظاهربین بسیار متفاوت‏ است.زاهد و عابدی که از نگاه به حقیقت محروم‏ است،فقط به این توجه دارد که چه اندازه عبادت‏ کرده است تا با افزون عباداتش،احساس‏ رضایت بیشتری از خود کند و مراتب بالاتری به‏ دست آورد.حال آن‏که سالک حقیقی با افزودن‏ بر عبادات و اذکارش،به دنبال تحصیل مقامات‏ و مدارج نیست.او مجذوب حقیقت درخشانی‏ است که از خود بی‏خودش می‏کند؛از این‏رو هر چه پیش می‏رود،احساس حقارت بیشتری کرده‏ و خود را نیازمندتر می‏یابد در حالی که زاهدان و عابدان ظاهربین هرچه جلو می‏روند،بیشتر به خود می‏بالند و با دیده حقارت به دیگران‏ می‏نگرند و آن‏ها را محروم از توفیقاتی می‏بینند که‏ می‏پندارند نصیب خودشان شده است.
به هرحال سلوک عارفانه حرکتی سلبی‏ است به این معنا که با هرگام،پندار داشته‏ها از انسان بیشتر سلب می‏شود و سالک،مزه فقر را بیشتر می‏چشد تا به حقیقت و ذات فقر نایل‏ شود.منظور از حقیقت فقر آن است که سالک، ذات خویش را عین فقر و نیاز می‏یابد که نیاز در هیچ زمان و مکانی از او جدا نمی‏شود و همیشه‏ همراه او و بلکه عین او است.سالک در آغاز فقر خویش را مقید می‏بیند؛برای مثال فقط در هنگام‏ بیماری نیاز به سلامتی را احساس می‏کند و نیازش را به درگاه خداوند عرضه می‏دارد و آن گاه‏ که خداوند شفایش داد،دیگر احساس نیازی به‏ اسم شافی خدا نداشته و از خداوند طلب عافیت‏ نمی‏کند؛ولی با پیشروی در مراحل سلوک به آن‏ جا می‏رسد که خود را در همه لحظات عمرش‏ محتاج اسماء الهی می‏یابد و قید از فقرش فرو می‏ریزد و به فقر مطلق نایل می‏شود و خود را در پیشگاه پروردگار،همیشه نیازمند می‏بیند تا جایی که از او می‏خواهد که برای چشم بر هم‏ زدنی به خود واگذار نشود که این حکایتی گویا از این حقیقت است که عارف واقعی خود را صاحب‏ چیزی نمی‏بیند تا به آن دل خوش بوده و بر آن‏ تکیه کند.ام سلمه که از زنان رسول خدا(ص) است،شبی از شب‏ها که حضرت(ص)را در بستر ندید،جویای حضرتش(ص)شد و پس از جست و جو او را در کنج اتاق یافت که به پا ایستاده‏ و دست به دست آسمان بالا برده و در حال گریه‏ به درگاه خدا عرض می‏کند:...اللهم و لا تکلنی الی‏ نفسی طرفه عین ابدا؛بار خدایا،هرگز مرا برای‏ چشم بر هم زدنی به خود وامگذار6.
ام سلمه با شنیدن این کلمات و دیدن حال‏ زار حضرت(ص)روی گرداند و گریست.رسول‏ خدا(ص)متوجه ام سلمه شد و رو به سوی او کرد و فرمود:ام سلمه!چرا گریه می‏کنی؟ام سلمه گفت: پدر و مادرم به فدایت ای رسول خدا(ص)برای چه‏ گریه نکنم در حالی که تو با این مقامی که نزد خدا داری چنین می‏گویی:رسول خدا(ص)فرمود:ما یومننی و انما و کل اللّه یونس بن متی الی نفسه‏ طرفه عین و کان منه ماکان؛چه چیز مرا ایمن‏ می‏سازد؛در حالی که خداوند یونس بن متی را یک چشم بر هم زدن به خود واگذاشت و بر او آن‏ گذشت که گذشت(یعنی گرفتار عذاب خدا در دل‏ دریا شد).
سلب اطمینان رسول خدا(ص)از خود و تکیه‏گاه دانستن خدا از آن‏رو است که‏ حضرتش(ص)خود را صاحب چیزی نمی‏بیند تا امکان اعتماد بر خویش را برای او فراهم سازد حضرتش(ع)حتی به ادامه حیات خویش که‏ سرآغاز کمالات دیگر است،امیدوار نیست و برای‏ همین فرمود:به خدا سوگند به فرو بردن لقمه‏ای‏ که به دهان می‏گذارم،امید ندارم و به خدا سوگند به گشودن دوباره پلک‏هایم آن گاه که آن ها را می‏بندم،امید ندارم و به بستن آن‏ها وقتی گشوده‏ هستند،امید ندارم.
در کلامی دیگر حضرتش(ص)فرمود:«به‏ خدا سوگند قدم از قدم برندارم جز آن‏که به قدم‏ بعد امید ندارم».نفی هرگونه توانایی در انجام‏ رفتارها و نفی هرگونه سببیتی در گردش امور از غیر خدا گواه دیگری بر ثبوت فقر برای آدمی در نگاه و گویش رسول خدا(ص)است؛آن جا که‏ می‏فرماید:لا حول و لا قوه الا باللّه.
این شواهدمشتی از خروار و اندکی از کلمات‏ بسیار حضرتش(ص)در بیان فقر ذاتی بشر است که در جمله«لا یملک لنفسه نفعا و لاضرا و لا موتا و لا حیاه و لا نشورا»6مشهود است. امیر مومنان علی(ع)که خود را تربیت یافته و تأدیب شده رسول خدا(ص)می‏خواند،خود و خدا را در مناجات محراب مسجد کوفه‏اش این گونه‏ معرفی می‏کند:انت الغنی و انا الفقیر،انت العظیم‏ و انا الحقیر،انت العزیز و انا الذلیل.انت الحی و انا المیت‏7و...هرچه کاستی و نداری است به‏ خود،و هرچه کمال و دارای است به خدا نسبت‏ می‏دهد.
اکنون با تأمل و درنگی می‏توان به خوبی‏ سرچشمه‏های عرفان را در گفتار و کردار نبوی‏ مشاهده کرد،کلماتی که عارفانی همچون‏ ابو سعید ابو الخیر را چنان رشد می‏دهد که خود را در برابر پروردگار هیچ ببیند و بگوید:«کسی که‏ او را چیزی نبود و نامی نباشد،او را نامی می‏توان‏ نهاد؟این خود محال باشد و روا نبود»8.
شمس الدین تبریز هم جان باختن برای خدا را زیره به کرمان بردن می‏داند؛چرا که او خوددهنده‏ جهان است و آن گاه می‏گوید تنها چیزی که‏ می‏توان به درگاه او برد تا خشنودیش را فراهم کرد، نیاز است که او بی‏نیاز است و از عرض نیاز خشنود می‏شود9.اگرچه بسیاری از معارف دیگر عرفانی‏ را نیز می‏توان در کلمات زیبای حضرتش(ص) ردیابی نمود،اما این مختصر،اشاره‏ای بود که گذری‏ تا شوق تحقیق در جویندگان برانگیزد
پانوشت‏ها
(1)-عنکبوت/69.
(2)-علامه مجلسی،بحار الانوار،ج 16،ص 217،ح 6.
(3)-فاطر/15.
(4)-بحار الانوار،ج 2،ص 32،ح 22.
(5)-بحار الانوار،ج 95،ص 377.
(6)-بحار الانوار،ج 91،ص 109.
(7)-همان.
(9)-مقالات شمس

خردنامه همشهری » بهمن 1385 - شماره 11